การรับมรดกสิทธิที่ดิน ส.ป.ก.

 

การรับมรดกสิทธิที่ดิน ส.ป.ก. มีหลักเกณฑ์และเงื่อนไขสำคัญที่กำหนดไว้ตามระเบียบคณะกรรมการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม ว่าด้วยหลักเกณฑ์ วิธีการ และเงื่อนไขในการคัดเลือกและจัดที่ดินให้แก่เกษตรกร การโอนหรือตกทอดทางมรดกสิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อ และการจัดการทรัพย์สินและหนี้สินของเกษตรกรผู้ได้รับที่ดิน พ.ศ. 2564 และที่แก้ไขเพิ่มเติม (ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2566 ดังนี้:

1. คุณสมบัติทั่วไปของผู้รับมรดก (ทายาท) ผู้รับโอนและผู้รับการตกทอดทางมรดกสิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อ ซึ่งจะได้รับการคัดเลือกและจัดที่ดินตามหมวดนี้ ต้องมีคุณสมบัติและไม่มีลักษณะต้องห้ามตามข้อ 9 ดังต่อไปนี้:

• เป็นบุคคลธรรมดา.
• เป็นเกษตรกร.
• "เกษตรกร" หมายถึง ผู้ประกอบอาชีพเกษตรกรรมเป็นหลัก หรือผู้ประสงค์จะประกอบอาชีพเกษตรกรรมเป็นหลัก ซึ่งได้แก่ ผู้ยากจน ผู้จบการศึกษาทางการเกษตรกรรม หรือบุตรของเกษตรกร ตามพระราชกฤษฎีกาที่ออกตามกฎหมายว่าด้วยการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม.
• "ผู้ประสงค์จะประกอบอาชีพเกษตรกรรมเป็นหลัก" หมายความว่า ผู้ยากจน ผู้จบการศึกษาทางการเกษตรกรรม หรือผู้เป็นบุตรของเกษตรกร ที่ไม่มีอาชีพที่มีรายได้ประจำเพียงพอแก่การยังชีพ ไม่ได้ประกอบอาชีพเกษตรกรรมอยู่ตามความเป็นจริง และไม่มีที่ดินเพื่อเกษตรกรรมเป็นของตนเอง แต่ประสงค์จะประกอบอาชีพเกษตรกรรมเป็นหลัก.
• มีสัญชาติไทย.
• บรรลุนิติภาวะ หรือยังไม่บรรลุนิติภาวะแต่จำเป็นต้องประกอบอาชีพเกษตรกรรมเพื่อการยังชีพและมีความสามารถหรือประสบการณ์ในการประกอบอาชีพดังกล่าว.
• ไม่เป็นคนทุพพลภาพหรือจิตฟั่นเฟือนไม่สมประกอบจนไม่สามารถประกอบเกษตรกรรมได้.
• ไม่มีที่ดินเพื่อประกอบเกษตรกรรมเป็นของตนเองหรือของบุคคลในครอบครัวเดียวกัน หรือมีที่ดินเพียงเล็กน้อย แต่ไม่เพียงพอแก่การประกอบเกษตรกรรมเพื่อเลี้ยงชีพ.
• ไม่เคยเป็นผู้ได้รับการจัดที่ดินจาก ส.ป.ก. หรือหน่วยงานอื่นใดของรัฐ ซึ่งสิทธิดังกล่าวสิ้นสุดลงเพราะได้สละสิทธิหรือโอนสิทธิในที่ดินทั้งหมด หรือไม่ปฏิบัติตามกฎหมายหรือระเบียบข้อบังคับว่าด้วยการนั้น และยังไม่พ้นกำหนดระยะเวลาห้าปีก่อนวันยื่นคำขอรับการจัดที่ดินตามระเบียบนี้ เว้นแต่ในกรณีที่การสิ้นสิทธินั้นเกิดจากเหตุที่จำเป็นและสมควร หรือเพื่อประโยชน์สาธารณะ.
• เป็นผู้ยินยอมปฏิบัติตามระเบียบ ข้อบังคับ และเงื่อนไขที่คณะกรรมการและคณะกรรมการปฏิรูปที่ดินจังหวัดกำหนด.

2. หลักเกณฑ์และเงื่อนไขเฉพาะในการรับมรดกสิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อ เมื่อเกษตรกรผู้ได้รับที่ดินซึ่งได้รับสิทธิการเช่าหรือสิทธิการเช่าซื้อถึงแก่ความตาย ทายาทของเกษตรกรดังกล่าวสามารถยื่นคำขอรับการตกทอดทางมรดกสิทธิการเช่าหรือสิทธิการเช่าซื้อต่อ ส.ป.ก.จังหวัดได้ โดยนำหลักเกณฑ์ วิธีการ และเงื่อนไขในข้อ 20 มาใช้บังคับโดยอนุโลม.

• ลำดับทายาทเมื่อไม่อาจตกลงกันได้ ในกรณีที่ทายาทที่ยื่นคำขอมีสิทธิได้รับการตกทอดทางมรดกสิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อเกินกว่าหนึ่งรายและไม่สามารถตกลงกันได้ ให้พิจารณาตามลำดับ ดังนี้:
• คู่สมรสเป็นอันดับแรก (หมายความรวมถึงชายหรือหญิงที่อยู่กินด้วยกันฉันสามีภริยาโดยมิได้จดทะเบียนสมรส).
• บุตร (รวมถึงบุตรนอกกฎหมายที่บิดาได้รับรองแล้ว และบุคคลที่ผู้ถือครองที่ดินหรือเกษตรกรได้รับเป็นบุตรบุญธรรมโดยชอบด้วยกฎหมายมาแล้วไม่น้อยกว่าสิบปี หรือบุตรบุญธรรมที่ผู้รับบุตรบุญธรรมตายก่อนครบกำหนดสิบปีและมีเหตุอันสมควร) หากไม่มีคู่สมรส หรือมีแต่ไม่ขอรับสิทธิ หรือคู่สมรสไม่มีคุณสมบัติตามที่กำหนด ให้สิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อตกทอดแก่ทายาทชั้นบุตร ซึ่งหมายรวมถึงผู้สืบสันดานของทายาทชั้นบุตรที่ตายก่อนเกษตรกรผู้ได้รับที่ดิน.
• ให้สิทธิแก่บุตรเพียงรายเดียว เว้นแต่กรณีที่อาจให้สิทธิแก่บุตรได้เกินกว่าหนึ่งรายตามหลักเกณฑ์ข้อ 20 (2). หากไม่อาจตกลงกันได้ ให้บุตรผู้มีสิทธิแต่ละรายได้รับการตกทอดทางมรดกสิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อที่ดินตามส่วนที่เท่ากันหรือใกล้เคียงกัน.
• กรณีที่ดินไม่สามารถให้สิทธิแก่บุตรทั้งหมด ให้คัดเลือกผู้ที่เหมาะสมจากบุตรเหล่านั้น โดยคำนึงถึงความเกี่ยวพันระหว่างทายาทนั้นกับเกษตรกรผู้ได้รับที่ดิน เช่น เป็นผู้ร่วมประกอบอาชีพเกษตรกรรม เป็นผู้อุปการะหรือได้รับอุปการะ และพิจารณาประกอบกับความสามารถในการรับไปซึ่งสิทธิและหน้าที่.
• ทายาทอื่น หากไม่มีทายาทตาม (1) และ (2) หรือมีแต่ไม่ขอรับสิทธิ หรือทายาทนั้นไม่มีคุณสมบัติตามที่กำหนด ให้สิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อตกทอดแก่ทายาทอื่นของเกษตรกรผู้ได้รับที่ดินได้ (เช่น ผู้สืบสันดาน, บิดามารดา, พี่น้องร่วมบิดามารดาเดียวกัน, พี่น้องร่วมบิดาหรือร่วมมารดาเดียวกัน, ปู่ ย่า ตา ยาย, ลุง ป้า น้า อา, หลานซึ่งเป็นลูกของบุคคลตาม (3) หรือ (4) ของเครือญาติ, ลูกพี่ลูกน้องซึ่งเป็นลูกของบุคคลตาม (6) ของเครือญาติ). หากทายาทอื่นมีจำนวนเกินกว่าหนึ่งราย ให้นำความใน (2) ก. และ ข. ตลอดจนการจัดลำดับและชั้นของทายาทตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์มาใช้บังคับโดยอนุโลม.
• ความยินยอมของคู่สมรส ในกรณีที่ผู้รับโอนหรือผู้รับมรดกมิใช่คู่สมรสของเกษตรกรผู้เสียชีวิต จะต้องได้รับความยินยอมจากคู่สมรส.
• การรับโอนสิทธิและหน้าที่ ผู้รับโอนหรือผู้รับการตกทอดทางมรดกจะต้องยอมรับโอนไปทั้งสิทธิและหน้าที่ของเกษตรกรผู้ได้รับที่ดินซึ่งมีอยู่กับ ส.ป.ก. หรือสถาบันการเงินที่ร่วมโครงการกับ ส.ป.ก. หรือสถาบันเกษตรกรในเขตปฏิรูปที่ดิน.
• หากผู้รับโอนไม่ยอมรับไปซึ่งสิทธิและหน้าที่ดังกล่าว ผู้นั้นจะหมดสิทธิได้รับโอนหรือรับการตกทอดทางมรดก และเลขาธิการ ส.ป.ก. หรือผู้ที่ได้รับมอบหมายจะสั่งให้สิ้นสิทธิในที่ดินและให้ออกจากที่ดินภายในเวลาที่กำหนด และจะพิจารณาจัดที่ดินให้แก่ทายาทอื่นที่มีสิทธิซึ่งยินยอมรับสิทธิและหน้าที่ในทรัพย์สินและหนี้สินดังกล่าวด้วย.
• ค่าใช้จ่ายในการรังวัดแบ่งแปลงสำหรับการตกทอดทางมรดกสิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อนั้น ให้บรรดาทายาทผู้ได้รับมรดกสิทธิเป็นผู้ชำระ.
• กรณีไม่มีผู้รับโอนสิทธิและหน้าที่ในทรัพย์สินและหนี้สิน ส.ป.ก.จังหวัดจะดำเนินการตรวจสอบจำนวนเงินค่าเช่า/เช่าซื้อที่ชำระไปแล้ว หักหนี้สินค้างชำระ และคืนเงินที่เหลือให้แก่ทายาท. ทรัพย์สินและหนี้สินอื่นจะดำเนินการตามกฎหมายเพื่อให้ผู้จัดการมรดกหรือทายาทรับโอนไป โดยต้องรื้อถอนทรัพย์สินที่ติดอยู่กับที่ดินพร้อมปรับสภาพที่ดิน. หากมีทรัพย์สินที่ไม่ปรากฏเจ้าของและไม่เป็นอุปสรรคต่อการปฏิรูปที่ดิน ผู้ที่ได้รับการจัดที่ดินใหม่จะได้รับสิทธิในทรัพย์สินนั้น.
• ผู้รับมรดกที่ยังไม่บรรลุนิติภาวะ ผู้รับมรดกที่ยังไม่บรรลุนิติภาวะจะได้รับการโอนสิทธิได้เฉพาะกรณีที่ได้รับความยินยอมจากผู้แทนโดยชอบธรรม.
• ห้ามมิให้ทำการโอนสิทธิ หากสิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อของเกษตรกรผู้ได้รับที่ดินยังมีเงื่อนไขหรือค่าภาระติดพันอยู่ หรือมีหนี้สินค้างชำระกับ ส.ป.ก. หรือสถาบันการเงินที่ร่วมโครงการกับ ส.ป.ก. เว้นแต่เกษตรกรผู้ได้รับที่ดินจะได้ทำให้เงื่อนไขหรือค่าภาระติดพันหรือหนี้สินที่ค้างชำระนั้นหมดไปเสียก่อน หรือผู้รับโอนดังกล่าวได้รับความยินยอมจากผู้แทนโดยชอบธรรมและได้รับอนุญาตจากศาลแล้ว.
• การกำหนดลำดับทายาทโดยเกษตรกรผู้ตาย เกษตรกรผู้ได้รับที่ดินอาจกำหนดลำดับทายาทผู้ที่จะได้รับการตกทอดทางมรดกสิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อไว้ล่วงหน้าได้ เพื่อมิให้เป็นไปตามลำดับในข้อ 22 โดยทำเป็นหนังสือตามแบบที่ ส.ป.ก. กำหนด ยื่นต่อ ส.ป.ก.จังหวัด (กรณีมีคู่สมรส ต้องได้รับความยินยอมจากคู่สมรสด้วย). เมื่อเกษตรกรเสียชีวิต ส.ป.ก.จังหวัดจะแจ้งให้ทายาทตามหนังสือนั้นยื่นคำขอรับการตกทอดทางมรดก โดยจะพิจารณาคำขอโดยคำนึงถึงความประสงค์ที่ระบุในหนังสือ ประกอบกับคุณสมบัติของทายาท และนำหลักเกณฑ์ในข้อ 20 มาใช้บังคับโดยอนุโลม. หากทายาทดังกล่าวไม่ยื่นคำขอภายในกำหนดเวลา หรือไม่อาจได้รับการตกทอดมรดกได้ ให้พิจารณาจัดที่ดินให้แก่ทายาทอื่นตามข้อ 22.
• การแก้ไขเยียวยาการผิดสัญญา กรณีที่เกษตรกรผู้ได้รับที่ดินได้กระทำผิดสัญญาเช่าหรือสัญญาเช่าซื้อก่อนถึงแก่ความตาย และ ส.ป.ก. ยังมิได้บอกเลิกสัญญา ห้ามมิให้มีการโอนหรือตกทอดทางมรดกสิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อ เว้นแต่ผู้ขอรับโอนหรือผู้ขอรับการตกทอดทางมรดกจะได้แก้ไขเยียวยาผลจากการกระทำผิดสัญญานั้นให้ครบถ้วนและถูกต้อง ตามหนังสือเตือนของ ส.ป.ก.จังหวัด ภายในระยะเวลาที่กำหนด.

3. การยกเลิกกำหนดระยะเวลาในการยื่นคำขอ ระเบียบคณะกรรมการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม (ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2566 ได้มีการเปลี่ยนแปลงที่สำคัญ โดย ยกเลิกข้อกำหนดเกี่ยวกับระยะเวลายื่นคำขอรับการตกทอดทางมรดกสิทธิ ซึ่งในระเบียบ พ.ศ. 2564 เดิมกำหนดไว้ภายในหนึ่งปีนับแต่วันที่เกษตรกรผู้ได้รับที่ดินถึงแก่ความตาย. นอกจากนี้ ในกรณีเกษตรกรที่ถึงแก่ความตายก่อนวันที่ระเบียบ พ.ศ. 2564 มีผลใช้บังคับ ให้วันถึงแก่ความตายเริ่มนับตั้งแต่วันที่ระเบียบ พ.ศ. 2564 มีผลใช้บังคับ.

               ทายาทผู้มีสิทธิรับมรดกที่ดิน ส.ป.ก. คือ ทายาทโดยธรรมตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ ของผู้ถือครองที่ดินหรือเกษตรกรผู้ได้รับที่ดิน โดยการรับโอนหรือตกทอดทางมรดกสิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อที่ดินในเขตปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมนั้น จะต้องเป็นไปตามหลักเกณฑ์ วิธีการ และเงื่อนไขที่กำหนดไว้ใน ระเบียบคณะกรรมการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม ว่าด้วยหลักเกณฑ์ วิธีการ และเงื่อนไขในการคัดเลือกและจัดที่ดินให้แก่เกษตรกร การโอนหรือตกทอดทางมรดกสิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อ และการจัดการทรัพย์สินและหนี้สินของเกษตรกรผู้ได้รับที่ดิน พ.ศ. ๒๕๖๔ และที่แก้ไขเพิ่มเติม (ฉบับที่ ๒) พ.ศ. ๒๕๖๖

ทายาทผู้มีสิทธิรับมรดกที่ดิน ส.ป.ก. ต้องมีคุณสมบัติและไม่มีลักษณะต้องห้ามตามข้อ ๙ ของระเบียบดังกล่าว รวมถึงเงื่อนไขเพิ่มเติมที่เกี่ยวข้องกับการจัดการทรัพย์สินและหนี้สินของผู้เสียชีวิต ดังนี้:

คุณสมบัติและไม่มีลักษณะต้องห้าม (ตามข้อ ๙):

• เป็นบุคคลธรรมดา
• เป็นเกษตรกร: หมายถึง ผู้ประกอบอาชีพเกษตรกรรมเป็นหลัก หรือผู้ประสงค์จะประกอบอาชีพเกษตรกรรมเป็นหลัก โดยผู้ประสงค์จะประกอบอาชีพเกษตรกรรมเป็นหลัก คือ ผู้ยากจน ผู้จบการศึกษาทางเกษตรกรรม หรือบุตรของเกษตรกร ที่ไม่มีอาชีพซึ่งมีรายได้ประจำเพียงพอแก่การยังชีพ ไม่ได้ประกอบอาชีพเกษตรกรรมอยู่ตามความเป็นจริง และไม่มีที่ดินเพื่อเกษตรกรรมเป็นของตนเอง แต่มาขอรับการจัดที่ดินโดยมีความประสงค์จะประกอบอาชีพเกษตรกรรมเป็นหลัก
• มีสัญชาติไทย
• บรรลุนิติภาวะ หรือยังไม่บรรลุนิติภาวะแต่จำเป็นต้องประกอบอาชีพเกษตรกรรมเพื่อการยังชีพและมีความสามารถหรือประสบการณ์ในการประกอบอาชีพดังกล่าว
• ไม่เป็นคนทุพพลภาพหรือจิตฟั่นเฟือนไม่สมประกอบจนไม่สามารถประกอบการเกษตรได้
• ไม่มีที่ดินเพื่อประกอบเกษตรกรรมเป็นของตนเองหรือของบุคคลในครอบครัวเดียวกัน หรือมีที่ดินเพียงเล็กน้อย แต่ไม่เพียงพอแก่การประกอบเกษตรกรรมเพื่อเลี้ยงชีพ
• ไม่เคยเป็นผู้ได้รับการจัดที่ดินจาก ส.ป.ก. หรือหน่วยงานอื่นใดของรัฐซึ่งสิทธิดังกล่าวสิ้นสุดลง เพราะได้สละสิทธิหรือโอนสิทธิในที่ดินทั้งหมด หรือไม่ปฏิบัติตามกฎหมายหรือระเบียบข้อบังคับที่เกี่ยวข้อง และยังไม่พ้นกำหนดระยะเวลาห้าปีก่อนวันยื่นคำขอรับการจัดที่ดิน เว้นแต่ในกรณีที่การสิ้นสิทธินั้นเกิดจากเหตุที่จำเป็นและสมควร หรือเพื่อประโยชน์สาธารณะ
• เป็นผู้ยินยอมปฏิบัติตามระเบียบ ข้อบังคับ และเงื่อนไขที่คณะกรรมการและคณะกรรมการปฏิรูปที่ดินจังหวัดกำหนด

หลักเกณฑ์และเงื่อนไขเพิ่มเติมสำหรับการตกทอดทางมรดก:

• ทายาทผู้มีสิทธิรับมรดกเป็นอันดับแรกคือคู่สมรส (รวมถึงชายหรือหญิงที่อยู่กินด้วยกันฉันสามีภรรยาโดยมิได้จดทะเบียนสมรส).
• กรณีไม่มีคู่สมรส หรือมีแต่ไม่ขอรับสิทธิ หรือคู่สมรสไม่มีคุณสมบัติ สิทธิจะตกทอดแก่ ทายาทชั้นบุตร ซึ่งรวมถึงผู้สืบสันดานของทายาทชั้นบุตรที่เสียชีวิตก่อนเกษตรกรผู้ได้รับที่ดิน.
• โดยทั่วไป สิทธิจะตกทอดแก่บุตรเพียงรายเดียว เว้นแต่สามารถให้สิทธิแก่บุตรได้เกินกว่าหนึ่งรายโดยไม่ทำให้ผู้รับโอนรายใดรายหนึ่งมีที่ดินเล็กน้อยไม่เพียงพอแก่การครองชีพ และไม่เป็นอุปสรรคต่อการประกอบเกษตรกรรม. หากบุตรหลายคนไม่อาจตกลงกันได้ ให้แบ่งสิทธิเท่ากันหรือใกล้เคียงกัน.
• หากไม่สามารถจัดที่ดินให้บุตรได้ทั้งหมด หรือบุตรไม่อาจตกลงกันได้ ให้คัดเลือกผู้ที่เหมาะสมจากบุตรเหล่านั้น โดยคำนึงถึงความเกี่ยวพันกับเกษตรกรผู้เสียชีวิต เช่น เป็นผู้ร่วมประกอบอาชีพ ผู้ดูแล หรือได้รับการดูแล และความสามารถในการรับโอนสิทธิและหน้าที่.
• หากไม่มีทายาทตามลำดับข้างต้น หรือมีแต่ไม่ขอรับสิทธิ หรือไม่มีคุณสมบัติ สิทธิจะตกทอดแก่ ทายาทอื่น ของเกษตรกรผู้ได้รับที่ดิน โดยพิจารณาตามลำดับและชั้นของทายาทตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์.
• ทายาทจะต้องยอมรับโอนไปทั้งสิทธิและหน้าที่ในทรัพย์สินและหนี้สิน ของเกษตรกรผู้ได้รับที่ดินซึ่งเสียชีวิต หากไม่ยอมรับโอนสิทธิและหน้าที่ดังกล่าว จะหมดสิทธิในการรับตกทอดทางมรดก.
• กรณีผู้รับโอนยังไม่บรรลุนิติภาวะ: จะได้รับการโอนสิทธิได้เฉพาะกรณีที่ได้รับความยินยอมจากผู้แทนโดยชอบธรรม. ห้ามมิให้โอนสิทธิที่มีเงื่อนไขหรือค่าภาระติดพัน หรือหนี้สินค้างชำระให้แก่เกษตรกรที่ยังไม่บรรลุนิติภาวะ เว้นแต่เกษตรกรผู้ได้รับที่ดินจะทำให้เงื่อนไขหรือหนี้สินหมดไปก่อน หรือผู้รับโอนได้รับความยินยอมจากผู้แทนโดยชอบธรรมและได้รับอนุญาตจากศาลแล้ว.
• กรณีเกษตรกรผู้ได้รับที่ดินกระทำผิดสัญญา ก่อนถึงแก่ความตาย และ ส.ป.ก. ยังมิได้บอกเลิกสัญญา ห้ามมิให้มีการตกทอดทางมรดก เว้นแต่ผู้ขอรับการตกทอดจะแก้ไขเยียวยาผลจากการทำผิดสัญญาให้ครบถ้วนและถูกต้องตามหนังสือเตือนของ ส.ป.ก.จังหวัด ภายในระยะเวลาที่กำหนด.

นอกจากนี้ เกษตรกรผู้ได้รับที่ดินอาจกำหนดลำดับทายาทผู้ที่จะได้รับการตกทอดทางมรดกสิทธิการเช่าหรือเช่าซื้อไว้ล่วงหน้าเป็นหนังสือต่อ ส.ป.ก.จังหวัด เพื่อไม่ให้เป็นไปตามลำดับในข้อ ๒๒ ก็ได้ โดยต้องได้รับความยินยอมจากคู่สมรสด้วย หากมีคู่สมรส.